طراحی محوطه فضایی آرامش بخش، زیبا و دلپذیر ایجاد میکند. همین عامل باعث شده مردم در سالهای اخیر به طراحی محوطه در کاربریهای مختلف توجه زیادی نشان دهند و تقاضا برای آن افزایش قابلتوجهی پیدا کند. اگر شما هم علاقه دارید درباره اصول طراحی محوطه و عناصر اصلی آن اطلاعات بیشتری پیدا کنید تا پایان این مقاله همراه ما باشید. در این مقاله درباره اصول طراحی محوطه های مختلف صحبت خواهیم کرد.
منظور از طراحی محوطه چیست؟
طراحی محوطه ساختمان را میتوان جانمایی و به کارگیری المانها و عناصر مختلف تعریف کرد. محوطه سازی مربوط به کاربری و جای خاصی نیست. برای هر فضایی که دارای چشمانداز است و در مسیر عبور و مرور و رفتوآمد افراد قرار میگیرد میتوان محوطه طراحی کرد. طراحی محوطه در معماری طیف گستردهای را در برمیگیرد. از طراحی محوطه یک باغچه کوچک تا محوطه سازی یک زمین بزرگ با انواع کاربری در این زیرمجموعه قرار میگیرد. البته قطعاً هرقدر فضای موردنظر وسیعتر باشد طراح باید زمان و انرژی بیشتری صرف کند. در نتیجه هزینه محوطهسازی در این شرایط هم افزایش پیدا خواهد کرد.
طراحی هر محوطه اصول مشخصی دارد که برای رسیدن به یک محوطه زیبا و متناسب با کاربری باید این اصول را رعایت کرد. علاوه بر این اصول، در طراحی محوطههای مختلف عناصر اصلی محوطه سازی به کمکمان میآیند تا بتوانیم فضایی زیبا و کاربردی ایجاد کنیم؛ بنابراین در ادامه مقاله ابتدا به این اصول محوطهسازی میپردازیم. سپس عناصر و المانهایی که برای کاربریهای مهمی چون ویلا، مجتمع های اداری و تجاری و بیمارستان نیاز است معرفی میکنیم.
اصول طراحی محوطه
در منابع مختلف در زمینه منظر و محوطه سازی از شش اصل طراحی محوطه نام میبرند که در ادامه به توضیح این شش اصل خواهیم پرداخت. با رعایت این شش اصل میتوانید محوطهای با فرمهای متناسب و زیبا طراحی کنید.
وحدت در طراحی محوطه را میتوان بهم پیوستگی و داشتن ارتباط بصری همه عناصر نامید. در واقع وقتی وارد محوطه ای میشویم هیچ عنصری را جدا از دیگری حس نکنیم.
با استفاده از نقطه کانونی میتوان در طراحی محوطه تاکید و تمرکز ایجاد کرد. نقطه کانونی یک جز از ترکیب کلی محوطه است که در اولین نگاه توجهمان را به خود جلب میکند. فضا یا عنصری که این نقطه کانونی را ایجاد کرده میتواند از جنبههای مختلفی مانند اندازه، نوع بافت، فرم یا رنگ با سایر قسمتهای محوطه متفاوت باشد. بهعنوان نمونه میشود به تک درختی در مرکز حیاط اشاره کرد.
هنگامی که وارد محیطی میشویم به طور ناخودآگاه چشمان ما به دنبال وزن کردن دو طرف محیط نسبت به یک محور فرضی عمودی است. مثلا اگر در یک طرف درخت بلند و قطوری ببینیم آن سمت برایمان سنگین تر جلوه میکند. تعادل در محوطهسازی به دو صورت متقارن و نامتقارن ایجاد میشود.
این اصل در طراحی محوطه به معنای هماهنگ بودن همه عناصر نسبت به اندازههای انسانی و اندازه فضا است. اجزای محوطه هم باید نسبت به هم، اندازههای متناسبی داشته باشند.
ریتم که مفهوم تکرار را تداعی میکند با تکرار عناصر مشابه، به ترکیب محوطه وحدت میبخشد. مثلا وجود پنج درختچه در طول مسیر و یک درخت بلند و دوباره این تعداد درختچه و تکدرخت بلند با ترتیب قرارگیری خود یک ریتم ایجاد میکند.
سادگی در طراحی محوطه به معنای ایجاد حداکثر کاربرد و مفاهیم با استفاده از حداقل تعداد اجزا و عناصر است. یکی از اصول ضروری در محوطه سازی رعایت سادگی است. این اصل از آشفتگی جلوگیری میکند.
عناصر اصلی طراحی محوطه
اصول طراحی محوطه که در قسمت قبل معرفی شدند با استفاده از اجزا و عناصری در محوطه سازی کاربریهای مختلف ایجاد میشوند. در ادامه به مهمترینِ آنها اشاره میکنیم.
یکی از قسمتهای مهم در طراحی محوطه اختصاص فضایی برای حضور انسان و نشستن است. در همه کاربریها فضایی برای نشستن به دلایلی چون استراحت، تفریح و اوقات فراغت نیاز است. مبلمانی که در محوطه سازی به کار میرود میتواند از مصالح مختلفی همچون چوب، استیل، پلاستیک و آلومینیوم باشد. عوامل مختلفی از جمله نوع آبوهوای منطقه، قابل جا به جایی بودن، مساحت محوطه و تعداد افرادی که از مبلمان استفاده میکنند در انتخاب نوع مبلمان تاثیرگذارند.
یکی دیگر از عناصر مهم در طراحی محوطه سایه بان یا آلاچیق است. این عناصر به علت سرپوشیده بودن، فضای حفاظت شدهای در برابر تابش آفتاب یا باران و برف ایجاد میکنند. همچنین میتوانند فضای دنج با حریم خصوصی مناسبی برای افراد در محوطههای مختلف به وجود آورند. از جمله سایهبانها میتوان به پرگولا، سایهبان چتری و پارچه ای و آلاچیق اشاره کرد.
از عناصر پرطرفدار دیگر در طراحی محوطه میتوان از آتشدان و شومینه نام برد. این دو در سالهای اخیر موردتوجه کارفرمایان و معماران منظر قرار گرفتهاند. وجود آتش در محوطهسازیهای مختلف حس انرژی و گرما را به محیط اضافه میکند.
نورپردازی در طراحی محوطه اهمیت بسیاری دارد. از جمله دلایل اهمیت آن میتوان امنیت در شب، زیبایی و جذابیت و استفاده از محوطه در شب را نام برد. علاوه بر اینها ایجاد سایهروشن با استفاده از فرمها و گیاهان و تاکید بر آنها فضایی خاص و منحصربهفرد را ایجاد میکند. نورپردازی در محوطه در انواع گوناگونی مانند چراغهای روشنایی دیواری، چراغهایی با ارتفاعهای مختلف و نورپردازی داخل استخر و آب انجام میشود.
سه نقش اساسی برای نورپردازی محوطه در نظر گرفتهشده است. اولین نقش آن عملکرد نورپردازی است. پلههای محوطه و مسیرهای پرپیچ و خم و ناهموار نیاز به نورپردازی دارند. چون این احتمال وجود دارد که در نبود روشنایی به افرادی که از آنجا عبور میکنند آسیب بزنند. دومین اصل این است که با استفاده از نورپردازی میتوانید عناصر محوطه خودتان را تعریف کنید. مثلا یک درخت خاص و یا آبنمایی در محوطه و یا آلاچیقی را با استفاده از نورپردازی میتوانید نمایان کنید. سومین اصل هم این است که با استفاده از نورپردازی میتوانید به برخی از عناصر که در طول روز نمایان نیستند شخصیت بدهید مثل یک دیوار سنگی.
طراحی آبنما در محوطه
طراحی آبنما هم در سالهای اخیر به یکی از عناصر ثابت و پرطرفدار محوطهسازی تبدیل شده است. آب در معماری سنتی ما و در باغهای ایرانی گذشته هم عنصر با اهمیتی بوده است و همچنان هم اهمیت خود را حفظ کرده است. صدای آب و دیدن آن تلطیف فضایی را ایجاد میکند. در طراحی آبنما در فضای باز موضوع مهم، وجود فضای مناسب و کافی برای نصب و یا ساخت آبنما در محوطه است. آبنما معمولا در اندازههای گوناگون بهصورت پیشساخته استفاده میشود و یا در محل ساخته میشود. آبنما میتواند عنصری تاکیدی یا نقطهای کانونی در طراحی محوطه باشد.
یکی از عناصر جذاب و زیبا برای طراحی مسیرهای عبور و مرور در طراحی محوطه استفاده از سنگفرش است. عوامل مختلفی مانند ابعاد، اندازه، طرح و رنگهای سنگ در انتخاب آنها برای سنگفرش محوطههای مختلف تاثیر دارند. یکی از ایدههای جذاب برای مسیر سازی محوطه در کاربریهای مختلف، استفاده ترکیبی از گیاه و سنگ است.
یکی دیگر از عناصر مهم در طراحی محوطه گیاهان هستند. گیاهان به محیط تازگی و حس زندهبودن میبخشند. در واقع یکی از تفاوتهای اصلی فضای داخلی و فضای بیرون در همین استفاده از گلوگیاه است. بر اساس نوع گیاهان متناسب با اقلیم و فضا، مساحت و عواملی چون خاک، آب و نور، گیاهان متفاوتی را میتوان برای محوطه در نظر گرفت. این گیاهان میتوانند از درختان همیشه سبز یا خزاندار باشند تا گلهای فصلی با عمری بهاندازه یکفصل!
برای طراحی محوطه چه مراحلی را باید انجام دهیم؟
بعد از شناخت اصول و عناصر طراحی محوطه این سوال پیش میآید که برای طراحی یک محوطه باید چهکارهایی را انجام دهیم؟ در ادامه به مراحل اصلی محوطهسازی اشاره میکنیم.
پیش از آن که محوطه هر کاربری طراحی شود باید محل اجرای محوطه را بررسی کرد. یکی از دلایل شکست یا رضایتبخش نبودن بعضی از پروژهها توجه نکردنِ دقیق به این مرحله از کار است. در بررسی محل باید به عوامل زیادی توجه کرد. از جمله این عوامل نوع اقلیم و آبوهوای منطقه، گردآوری اطلاعات درباره گونه های مختلف گیاهی آن منطقه، نوع و وضعیت خاک، جهت وزش باد، وضعیت آب و نوع آبیاری را میتوان نام برد.
علاوه بر اینها محدودیتهایی که در طراحی محوطه و اجرای آن دیده میشود هم باید بهدقت بررسی گردد. مثلا گاهی حذف بعضی از درختان امکانپذیر نیست یا ممکن است تاسیسات و ساختمانهایی در محوطه قرار داشته باشند که نتوان آنها را حذف یا جابهجا کرد. یکی دیگر از محدودیتهایی که در خیلی از پروژهها وجود دارد محدودیتهای مالی در پروژه محوطه سازی است. به همین خاطر طراح باید تا جایی که امکانش هست محدودیتهای مالی را در نظر بگیرد. البته درصورتیکه کارفرما مبلغ مناسبی برای طراحی و اجرای محوطه در نظر بگیرد میتوان از مصالح مرغوبتر برای محوطه سازی استفاده کرد. اگر در ابتدای کار هزینه بیشتری برای طراحی و اجرا در نظر گرفته شود در آینده هزینه کمتری صرف تعمیرات و ترمیم خواهد شد.
همانطور که گفته شد یکی از عواملی که باید پیش از طراحی محوطه به آن توجه شود بررسی خاک است. خاک نامرغوب مشکلات زیادی در زمان محوطهسازی ایجاد خواهد کرد. به همین دلیل باید تدبیری برای اصلاح خاک در نظر گرفت. در همین راستا خاک باید نمونهبرداری و در آزمایشگاه بررسی شود. یکی دیگر از نکاتی که نباید فراموش شود بررسی وضعیت خاک قبل از اجرای فضای سبز است.
یکی از مهمترین دلایلی که گیاهان در بعضی از پروژهها آسیب میبینند توجه نکردن به وضعیت خاک است. ممکن است یک مهندس خاک یا مهندس فضای سبز بتواند با نگاه به آن پی یا لمس فیزیکی خاک به وضعیت کلی خاک پی ببرد. اما گاهی درباره برخی از پوششهای گیاهی، عوامل دیگری مثل PH خاک هم باید بررسی شود. برای این کار خاک باید نمونه برداری و به آزمایشگاه خاک ارسال شود. در هنگامی که محوطهسازی یک زمین چمن مدنظر باشد اهمیت این موضوع بیشازپیش خواهد بود. گاهی اوقات بعضی از درختان یا گیاهان به شوری خاک یا آهک حساسند. به همین خاطر آگاهی از شرایط و وضعیت خاک و نیاز گیاهان، الزامی است و معمولا بهجای اصلاح خاک، باید از همان ابتدا گیاهان مقاوم را انتخاب کرد.
یکی از مراحل بسیار مهمی که باید پیش از طراحی محوطه بهویژه در زمینهای بزرگ انجام شود، نقشه برداری است. نقشهبرداری بهویژه با دستگاههای مخصوص، وضعیت خاکبرداری و خاکریزی را برای محوطهسازی مشخص میکند. این مرحله باید بادقت بالایی انجام شود.
بعد از طیکردن مراحل قبل طراحان منظر و معماران کار طراحی محوطه را شروع میکنند. در ابتدای کار طرحهای ساده و مختلفی طبق سلیقه کارفرما و باتوجهبه محدودیتهای زمین آماده میشود. بعد از آمادهشدن طرح بهصورت دستی و یا با نرمافزار این مرحله را با کارفرما نهایی میکنند تا در صورت تمایل کارفرما، طرح بهصورت سهبعدی مدلسازی شود. هزینه طراحی با این روش بیشتر است. اما این کار مزیت دارد. چون کارفرما میتواند محوطهسازی را قبل از اجرا ببیند. بهاینترتیب طراحی محوطه برای کارفرما ملموستر میشود و همه این نکات باعث صرفه جویی در زمان و هدفمندتر شدن کارها میشود.
اصول و عناصر طراحی محوطه در چند کاربری مهم
در ادامه به طور ویژهتر درباره اصول طراحی محوطه در چند کاربری مهم صحبت خواهیم کرد.
درگذشته بیشتر بر طراحی ساختمان ویلا تمرکز میشد. اما در سالهای اخیر به طراحی محوطه ویلا (حیاط یا باغ) هم توجه زیادی میشود. اگر یک ویلا به زیبایی و خوبی طراحی و ساخته شده باشد اما به محوطه آن توجهی نشده باشد زیبایی ویلا هم زیر سوال خواهد رفت. محوطه ویلا باید بر اساس سبک ویلا طراحی شود. مثلا برای یک ویلا به سبک مدرن نمیتوان محوطهای به سبک طبیعتگرایانه یا کلاسیک طراحی کرد. عدم تناسب بین ساختمان و محوطه، برای افراد ساکن آشفتگی بصری ایجاد خواهد کرد. محوطه سازی ویلا یک کار تخصصی است و برای آن باید از متخصصان و طراحان کمک گرفت.
انتخاب گیاهان در محوطهسازی ویلا بهاندازه انتخاب متریال و مصالح اهمیت دارد. در طراحی محوطه یک باغ ویلا با گیاهان مختلفی روبهرو هستیم که از شرایط اکولوژی هم متاثر هستند. به طور مثال باید به تغییرات درجه حرارت، حداقل مطلق دما، بارندگی، میانگین و حداکثر مطلق دما، تغییرات میزان رطوبت نسبی، کوتاهی و بلندی روز و پدیده های جوی دیگر دقت شود. آلاچیق، برکه، گل و درخت، آبنما، رواق و باربیکیو از عناصر مهم محوطهسازی یک باغ ویلا هستند.
پلان محوطهسازی ویلا باید با مساحت زمین تناسب داشته باشد. یعنی در متراژهای کوچک نباید اندازه تاسیسات و ساختمان بهقدری بزرگ در نظر گرفته شوند که نسبت ساختمان به محوطه ویلا بیشتر باشد. در زمینهای کوچک که مساحت زیادی از آنها به ساختمان تعلقگرفته با محدودیت کاشت گیاهان مواجه میشویم. گیاهان متناسب با زمینی با این مشخصات گیاهانی کوتاهقد با بافت نرم یا بافت ریز هستند. برای این فضاهای کوچک نباید از درختانی مانند سرو شیراز و سروناز استفاده کرد. علاوه بر این در طراحی محوطه این زمینهای کوچک نباید به طور همزمان از استخر، برکه و آبنما استفاده کرد. چون جلوه چندانی نخواهند داشت.
در طراحی محوطه مجتمعهای تجاری و اداری بیشتر از کاربردی بودن فضاهای سبز زیبایی آنها اهمیت دارد. البته قسمتهایی را هم باید به شکل کاربردی طراحی کرد. اما طراحی و اجرای چشماندازهایی که از دور هم دیده میشوند ضروری است. بیشتر گیاهانی با بافت نرم در محوطه سازی این مجتمعها به کار میروند. گاهی در صورت وجود شرایط مناسب و محدودیت نداشتن در مساحت، در فضای داخلی هم میتوان از نخل استفاده کرد. بهشرط آنکه سقف بهاندازه کافی بلند باشد و تهویه و نور کافی هم وجود داشته باشد.
در طراحی محوطه مجتمعهای اداری و تجاری گیاهان گلدار باید بهگونهای در محوطه قرار بگیرند که احتمال چیدهشدهشان به کمترین میزان ممکن برسد. فلاور باکسها، دیوارهای سبز و بهصورت کلی فضای سبز عمودی گزینههای مناسبی برای این مجتمع ها هستند. حتی درصورتیکه شرایط دسترسی به بام وجود داشته باشد میتوان طراحی فضای سبز بهصورت روف گاردن (بام سبز) هم در نظر گرفت.
طراحی محوطه بیمارستان تفاوتهای بسیار زیادی با محوطه سازی در دیگر مکانها دارد. محوطهسازی بیمارستان باید بر اساس ضوابط خاصی انجام شود و معماران و طراحان منظر باید آخرین آییننامه ها و دستورالعمل هایی که در این زمینه هست را بررسی کنند. در بحث طراحی و اجرای فضای سبز بیمارستان باید به یک سری نکات توجه خاصی داشت. مثلا نباید در محوطهسازی یک بیمارستان از گیاهان آلرژیزا یا گیاهانی که گردهافشانی میکنند استفاده کرد. گیاهی مثل پامیاس گراس هم که معمولا در باغهای صخرهای، کنار برکه و آبنماهای بیرونی کاربرد دارد نباید برای محوطه سازی بیمارستان انتخاب شود. بذرهای این گیاه بهآسانی در هوا معلق میشوند و احتمال ورودشان به بیمارستان وجود دارد.
پس از چه گیاهانی باید در محوطه بیمارستان استفاده کرد؟ گیاهان پوششی گزینه خوبی برای بیمارستانها بهحساب میآیند. تا حد زیادی هم از بلند شدن گردوغبار و خاک جلوگیری میکنند. چمن هم به دلیل بافت نرمش میتواند در طراحی محوطه بیمارستان استفاده شود. علاوه بر این با وجود نیاز آبی زیاد، به تلطیف فضا کمک میکند. از مزیتهای دیگر چمن کاهش آلودگی صوتی است. بهویژه در زمانی که درخت هم در داخل محوطه چمنکاری کاشته شود. فقط باید به این نکته توجه کرد که تاحدامکان از کود حیوانی بهویژه نوع تازه آن استفاده نشود. چون به مکانی برای تجمع حشرات تبدیل میشود. برای کمکردن مشکلات کود حیوانی میتوان از کمپوست بهره برد. گلهایی هم که در محوطه سازی بیمارستان یا آسایشگاههای روانی کاشته میشوند باید رنگی خنثی مانند سفید داشته باشند. به این دلیل که بتوانند احساس آرامش را در فضا ایجاد کنند. استفاده از گیاهانی با بافت خشن هم در طراحی فضای سبز بیمارستان یا آسایشگاه روانی درست نیست.
برای طراحی محوطه مهدکودک علاوه بردانش و مهارتی که طراح باید داشته باشد به ذوق، سلیقه، هنر و روانشناسی هم نیاز است. در محوطه سازی مهدکودک باید رنگهای شاد به کار روند و رنگها به شکلی منطقی کنار یکدیگر قرار بگیرند. همچنین انتخاب گیاهان هم در طراحی فضای سبز مهدکودک اهمیت بسیاری دارد. گیاهانی که در محوطه مهدکودک استفاده میشوند علاوه بر بافت نرم، نباید سمی یا تیغدار باشند. معمولا درختچهها بیشتر از درختان برای محوطه مهدکودک مناسب هستند. البته به این شرط که میوه این گیاهان در دسترس کودکان قرار نگیرد. درختچه های آرایش شده که به شکل پرنده یا جانوران هرس شدهاند علاوه بر جذاب بودن برای کودکان، گزینه ایدهآلی برای طراحی فضای سبز مهدکودک هستند.
در طراحی محوطه باید برای وارد نشدن کودکان به باغچه از پرچین استفاده کرد. پرچینها علاوه بر این که رنگارنگ هستند باید سطح صافی هم داشته باشند تا به کودکان آسیب نرسانند. همچنین پیشنهاد میشود برای کاهش آلودگی ناشی از دستزدن کودک به خاک و کود بهجای چمن طبیعی از چمن مصنوعی استفاده شود. بخشی از محوطهسازی هم باید به فضای بازی کودکان اختصاص یابد. در قسمت فضای بازی باید ایمنی کودکان در نظر گرفته شود. همینطور در کنار فضای بازی باید درختان سایهانداز ایجاد شوند.
برآورد هزینه های طراحی و اجرای محوطه
همانطور که در قسمتهای قبل اشاره شد هزینه طراحی محوطه ارتباط مستقیمی با کاربری آن دارد. از طرف دیگر هر چه مساحت زمین و ساختمان بیشتر باشد هزینه طراحی آن هم افزایش خواهد یافت. هزینه اجرای محوطهسازی هم به عوامل زیادی بستگی دارد که مهمترین آن متریال و مصالح است. استفاده از مصالح مرغوب بر هزینه اجرایی اضافه میکند. اصلاح خاک، نقشهبرداری، عملیات خاکبرداری و خاکریزی عواملی هستند که هزینه محوطه سازی را افزایش خواهند داد. هزینه اجرای فضای سبز محوطه هم به عوامل زیادی بستگی دارد که مهمترین آن انتخاب گیاهان زینتی گرانقیمت است.
جمعبندی و سخن پایانی
سعی کردیم در این مقاله در مورد همه آنچه باید درباره طراحی محوطه بدانیم صحبت کنیم. به اصول طراحی محوطه شامل وحدت، تمرکز یا تایید، تعادل، مقیاس، ریتم و سادگی پرداختیم. با عناصر اصلی محوطهسازی مانند مبلمان و فضای نشستن، سایهبان یا آلاچیق، شومینه و آتشدان، آبنما، نورپردازی، سنگفرش و گیاهان آشنا شدیم. اصلی ترین مراحل طراحی محوطه را بازگو کردیم. به برآورد هزینه محوطهسازی اشارهای داشتیم و در نهایت نکات اصلی طراحی محوطه های مهم همچون ویلا، مجتمع های اداری و تجاری، بیمارستان و مهدکودک را مرور کردیم. اگر همچنان سوالی در این باره دارید میتوانید با ما در میان بگذارید. در صورتی هم که قصد طراحی محوطه ساختمان خود را دارید، برای محوطه سازی با ویژگیهای دلخواه شما کنارتان هستیم. در صورت تمایل میتوانید به صفحه تماس با ما مراجعه کرده و با کارشناسان ما مشورت نمایید.